مصوبه ی چهارم: مسائل مربوط به رؤیت هلال رمضان و شوال
سؤال: در مذهب حنفی رؤیت ماه (رمضان ـ شوال) چگونه ثابت میشود؟ آیا دیدن هلال در منطقه لازم است یا مشاهده ی آن در سایر مناطق اسلامی برای ما کفایت میکند؟
مصوبه چهارم دارالافتاء عرفان آباد مورخ 11/10/1390
جواب: طبق روایات اصول و ظاهر مذهب احناف، اختلاف مطالع ماه و تفاوت آن در اقطار مختلف جهان، بهیچوجه معتبر نبوده و اگر در یک نقطه از جهان رؤیت شود، برای سایر اقطار عالم رؤیت محسوب شده و میبایست با آن رؤیت، روزه یا فطر اعلان گردد هرگاه رؤیت ماه در آن نقطه، به طریق موجب یا مستفیض به سایر نقاط برسد. «وَ لا عِبرَةَ بِاِختِلافِ المَطَالِعِ، فَاِذَا رَأهُ اَهلُ بَلدَةٍ وَ لَم یَرَهُ اَهلُ بَلدَةٍ اُخرَی وَجَبَ اَن یَّصُومُوا بِرُؤیَةِ اُولئِکَ اِذَا ثَبَتَ عِندَهُم بِطَرِیقٍ مُوجَبٍ» البحر الرائق شرح کنز الدقائق ج 2 ص 424.
بنا به تصریح فقهاء احناف، عدم اعتبار اختلاف مطالع منحصر در بلدان و اماکن قریبه و نزدیک نبوده و متون و نصوص شرعی را بهیچوجه نمیتوان به اقطار نزدیک تأویل نموده چنانکه برخی از علماء معاصر، بدون هیچگونه دلیل و سند شرعی دست به تقیید این نصوص زده اند. «اِذَا ثَبَتَ رُؤیَةُ الهِلالِ بِقُطرٍ مِنَ الاَقطَارِ وَجَبَ الصَّومُ عَلَی سَائِرِ الاَقطَارِ وَ لا فَرقَ بَینَ القَرِیبِ مِن جَهَةِ الثُّبُوتِ وَ البَعِیدِ اِذَا بَلَغَهُم مِن طَرِیقٍ مُوجَبٍ للصَّومِ وَ لا عِبرَةَ بِاِختلافِ المَطالِعِ مُطلقاً عِندَ ثَلاثَةٍ مِنَ الاَئِمَّةَ» الفقه علی المذاهب الاربعة ج 1 ص 500.
رؤیت ماه هیچگاه مقید به رؤیت با چشم غیر مسلح نبوده و هرگاه با چشم مسلح و با کمک دوربین های پیشرفته و تلسکوپ رؤیت شود، آن نیز رؤیت محسوب شده و حکم هلال رمضان یا فطر واجب میگردد. گرچه برخی از فقهاء رؤیت با چشم مسلح را به رؤیت از پشت شیشه و یا رؤیت انعکاس ماه در آب قیاس کرده اند، اما سخن این عده از علماء فاقد ارزش علمی بوده و هیچگاه مورد قبول فقهاء احناف نمیباشد. «تُقبَلُ شَهَادَةُ الرَّائِی لِلهِلالِ وَ لَو رَأی بِالنَّظَّارَةِ المُعَظَّمَةِ مَتَی کَانَ الهِلالُ مِن شَأنِهِ اَن یُّری لِغَیرِ حَدِیدِ البَصَرِ جِدَّاً عِندَنَا، لِاَنَّ المَرئِیَّ بِوَاسِطَتِهَا هُوَ عَینُ الهِلالِ، اِنَّمَا وَظِیفَتُهَا اَنَّهَا تُسَاعِدُ البَصَرَ عَلَی رُؤیَةُ الاَشیَآءِ البَعِیدَةِ اَوِ الصَّغِیرَةِ مِمَّا لاتَمکِنُ رُؤیَتُهُ بِدُونِهَا فَلا مَانِعَ حِینِئذٍ مِن تَرائِی الهِلالِ . . .» ارشاد اهل الملة الی اثبات الاهلة ص 204
برای ثبوت رؤیت هلال ماه، شهادت نزد حاکم شرط نبوده و هیچگاه حکم حاکم در آن دخیل نمیباشد. برخی از علماء معاصر بنا به ملاحظاتی غیر شرعی، حکم الحاکم را معتبر دانسته و فتوای ایشان را و لو بر خلاف مذهب جائز بلکه رافع خلاف دانسته اند. اما این سخن آنان هیچگونه سند و مدرک شرعی نداشته و برخواسته از امیال و خواهشهای نفسانی ایشان میباشد. برای افراد محقق و پژوهشگر واضح و مبرهن است که حکم الحاکم در مسائل حقوقی که ارتباط مستقیم با حق الناس دارد، شرط بوده و برای رفع منازعه و جدال بین دو خصم، یک قدرت حاکمه که بوسیله ی آن منازعات و جدال فیصله مییباید، لازم و لابدی است لا غیر. «اِنَّ الشَّهَادَةَ فِی کُلِّ مِن هِلالِ الصَّومِ و هِلالِ الفِطرِ مِن قَبِیلِ الاَخبَارِ الدِّینِیَّةِ لا مِن حُقُوقِ العِبَادِ وَ مَتَی کَانَت مِنَ الاَخبَارِ الدِّینِیَّةِ فَلایُشتَرَطُ فِیهَا اِلَّا مَا یُشتَرَطُ فِی رِوَایَةِ الاَحَادِیثِ فَلا وَجهَ لِاَن یُّشتَرَطَ لَفظَ الشَّهَادَةِ وَ لا الدَّعوَی وَ لا الحُکمُ وَ لا مَجلِسَ القَضَاءِ وَ لا الحُرِّیَّةِ وَ لا الذُّکُورَةِ و لا عَدَمُ الحَدِّ فِی القَذفِ وَ اِنَّمَا یُشتَرَطُ العَدَالَةُ فِیمَا لَم یَتَواتَر مِنَ الاَخبَارِ» تحقیق المسائل فی رفع تحیر السائل ص 372.
ثبوت رؤیت ماه، همچنانکه با شهادت دو نفر که ماه را رؤیت نموده اند و یا شهادت دو نفر بر شهادت رؤیت دو نفر دیگر به اثبات میرسد، همچنین از طریق اخبار با تلفن، اخبار رادیو و تلویزیون، ماهواره و سایر رسانه های ارتباط جمعی نیز ثابت شده و حکم هلال صوم یا فطر واجب میگردد. «الاِستِفَاضَة کَمَا یَجرِی فِی الخَبَرِ القَولِی تُعتَبَرُ فِی اَخبَارِ الالآتِ الجَدِیدَةِ مِنَ الرِّیدِیُو وَ التَّلِیفُون و التِلِغرَاف و الفُونُوغراف» تحقیق المسائل فی رفع تحیر السائل ص 388.
بنا به تصریح فقهاء احناف، با یکی از دو طریق «رؤیت ماه» یا «تکمیل کردن 30 روز» ورود ماه رمضان و یا خروج آن ثابت میگردد. لذا نزد مجتهدین مذهب، اقوال موقتین، منجمین و اهل حساب هیچگاه معتبر نبوده و بهیچوجه نباید قول آنان در مورد رؤیت ماه و یا عدم رؤیت آن مأخوذ گردد. برخی از علماء معاصر در مورد قول منجمین تفاوت قائل شده و تصریحات مجتهدین مذهب را به ثبوت ماه حصر کرده اند. لذا قول آنان مبنی بر عدم اعتبار سخنان منجمین فقط در مورد رؤیت ماه بوده و بر عدم رؤیت آن شامل نمیشود. لذا هرگاه منجمین رؤیت ماه را محال دانسته و حکم بر عدم رؤیت آن دهند، و از طرفی دیگر عده ای بر رؤیت ماه شهادت دهند، قول منجمین را معتبر دانسته و شهادت آن عده را شهادت مشکوک و ظنی قلمداد نموده اند. اما سخنان این عده از علماء معاصر، مغایر با تمامی نصوص شرعی و متون معتبر مجتهدین مذهب میباشد. ایشان در تمامی منابع معتبر مذهب تصریح نموده اند که هیچگاه اقوال اهل حساب و منجمین که از روی حرکت خورشید و ماه و کره ی زمین، طلوع یا تولد ماه را اعتبار و تعیین مینمایند، معتبر نبوده و نباید اقوال آنان در احکام شرعی دخالت داده شود. «اِنَّ صَومَ رَمَضَانَ لایَلزَمُ اِلَّا بِاَحَدِ هَذَینِ فَلایَلزَمُ بِقُولِ المُوَقِّتِینَ اِنَّهُ فِی السَّمَاءِ لَیلَةَ کَذَا وَ اِن کَانُوا عُدُولاً فِی الصَّحِیحِ کَمَا فِی الاِیضَاحِ. وَ فِی الدُّرِّ المُختَارِ وَ لا عِبرَةَ بِقَولِ المُوَقِّتِینَ وَ لَو عَدُولا عَلَی المَذهَبِ. وَ فِی البَحرِ عَن غَایَةِ البَیَانِ: مَن قَالَ یُرجَعُ فِیهِ اِلَی قَولِهِم فَقَد خَالَفَ الشَّرعَ انتهی وَ فِی مِعرَاجِ الدِّرَایَةِ: وَ لایُعتَبَرُ قَولُ المُنَجِّمِینَ بِالاِجمَاعِ وَ مَن رَجَعَ اِلَی قَولِهِم فَقَد خَالَفَ الشَّرعَ. وَ المُنَجِّمُ هُو الَّذِی یُخبِرَ عَنِ المُستَقبِلِ بِطُلُوعِ النَّجمِ وَ غُرُوبِهِ» تنبیه الغافل و الوسنان علی احکام هلال رمضان ج 1 ص 244.
پاسخ به: مصوبه ی چهارم: مسائل مربوط به ...
